(ACTH – Adrenocorticotropic Hormone, Corticotropin)
Xét nghiệm ACTH là gì?
ACTH còn được biết dưới tên hormon hướng vỏ thượng thận (adreno- corticotropin hay corticotropin) là một polypeptid bao gồm chủ yếu một chuỗi 39 acid amin với trọng lượng phân tử vào khoảng 4500 daltons.
Khi đáp ứng với một stress, vùng dưới đồi (hypothalamus) tiết hormon gây giải phóng hormon ACTH (corticotropin – releasing hormon [CRH]). Hormon này kích thích thùy trước tuyến yên tiết ACTH. Khi được tiết ra, ACTH kích thích vỏ thượng thận tiết cortisol là một hormon thượng thận loại corticoid chuyển hóa đường (glucocorticoid hormone). Nếu nồng độ cortisol trong máu tăng lên, cơ chế điều hòa ngược (-) (negative feedback) sẽ kích thích tuyến yên giảm sản xuất ACTH.
Nồng độ ACTH máu có các biến đổi theo nhịp ngày đêm, với nồng độ đỉnh (peak levels) xẩy ra trong thời gian từ 6 đến 8h sáng và nồng độ đáy (trough levels) xẩy ra trong thời gian từ 6 đến 11h tối. Nồng độ đáy bằng khoảng 1/2 đến 1/3 nồng độ đỉnh.
Mục đích và chỉ định xét nghiệm ACTH
- Để khẳng định nguồn gốc của một hội chứng Cushing là ở vùng dưới đồi, thượng thận hay lạc chỗ và đế xác nhận hiệu quả của điều trị.
- Để khăng định một suy thượng thận có nguồn gốc cao hay thấp.
- Để thăm dò chẩn đoán toàn bộ hệ thống enzym thượng thận và theo dõi điều trị.
Cách lấy bệnh phẩm xét nghiệm ACTH
Xét nghiệm được tiến hành trên huyết tưcmg. Bệnh phẩm được bảo quản trong ống plastic tráng chất chống đông heparin hay EDTA (do ACTH có thể dính kết vào thành ống nghiệm thủy tinh).
Mầu máu thường được lấy vào buổi sáng, tuy nhiên khi lâm sàng gợi ý có tình trạng tâng tiết ACTH, tiến hành lấy một mẫu máu thứ hai vào buổi tối.
BN nên ăn một chế độ ăn có chứa ít carbohydrat trong vòng 48h trước khi lấy máu XN. Yêu cầu BN nhịn ăn và hạn chế hoạt động thể lực từ 10 – 12h trước khi tiến hành XN. Sau khi lấy máu, bệnh phẩm cần được bảo quản ứong đá lạnh và được gửi tói phòng XN càng nhanh càng tốt.
Giá trị bình thường của xét nghiệm ACTH
6,0 – 76,0 pg/mL hay 1,3 – 16,7 pmol//L.
Tăng nồng độ ACTH máu
Các nguyên nhân chính thường gặp là:
- Bệnh Addison.
- Hội chứng tiết ACTH lạc chỗ (Ectopic ACTH syndrome\
- u biểu mô tuyến yên (pituitary adenoma).
- Bệnh Cushing nguồn gốc tuyến yên (Pituitary-dependent Cushing disease).
- Suy thượng thận tiên phát.
- Do stress.
- Hội chứng Nelson (Nelson syndrome).
- Tăng sản tế bào tuyến thượng thận bẩm sinh (congenital Adrenal hyperplasia).
Giảm nồng độ ACTH máu
Các nguyên nhân chính thường gặp là:
- Hội chứng Cushing.
- Tình trạng suy tuyến yên (hypopituitarism).
- Cường chức năng vỏ thượng thận tiên phát (Vd: do khối u).
- Tình trạng giảm chức năng vỏ thượng thận thứ phát (secondary adrenocortical insufficiency).
Các yếu tố góp phần làm thay đối kết quả xét nghiệm ACTH
Nồng độ ACTH huyết tương thay đổi theo nhịp ngày đêm. Trong điều kiện bình thường nồng độ ACTH cao nhất vào đầu buổi sáng (6-8 giờ sáng) và thấp nhất vào buổi chiều tối (6 -1 lh đêm). Nồng độ ACTH cỏ thể thay đổi theo tình trạng gắng sức, giấc ngủ và khi bị stress. Thai nghén, chu kỳ kinh nguyệt làm tăng bài xuất ACTH.
Neu BN được chỉ định làm một thăm dò chẩn đoán có sử dụng chất đồng vị phóng xạ, cần lên chưorng trình XN định lượng ACTH sau thăm dò chẩn đoán nói trên ít nhất 1 tuần. Do ACTH không ổn định trong máu, cần xử lý thận ữọng và thích hợp bệnh phẩm trong khi chờ định lượng. Các thuốc có thể làm giảm nồng độ ACTH: Amphetamin, canxi gluconat, corticosteroid, estrogen, ethanol, lithium và Spironolacton.
Lợi ích của xét nghiệm định lượng ACTH máu
XN cho phép đánh giá tình trạng rối loạn chức năng vỏ thượng thận khi kết hợp định lượng nồng độ ACTH với định lượng nồng độ Cortisol máu:
Ở BN bị bệnh Addison, kết hợp giữa nồng độ ACTH cao và nồng độ Cortisol máu thấp chỉ dẫn có tình trạng giảm hoạt động chức năng vùng vỏ thượng thận.
Trái lại, nếu tuyến thượng thận tăng sản xuất Cortisol như được thấy ở trường hợp u thượng thận, nồng độ ACTH sẽ thấp và nồng độ Cortisol máu tăng cao.
Các cảnh báo lâm sàng của xét nghiệm ACTH
- Do ACTH được giải phóng ồ ạt thành từng đợt vào tuần hoàn, vì vậy nồng độ ACTH máu có thể thay đổi qua từng phút.
- Bệnh nhân đang sử dụng glucocorticoid có thể có tình trạng ức chế nồng độ ACTH, tuy nhiên nồng độ Cortisol máu tăng cao rõ rệt.
